AJANSÜNİVERSİTE- Emre ESER
İnsanoğlunun, binlerce yıllık uygarlık yürüyüşünde inşa ettiği yapılarda huzuru kapılar, güvenliği kilitler sağladı. Kapalı kapılar hâlâ gizemini korurken bu gizemi gizem yapan en önemli şey, kapıları kapalı tutan kilitlerdi.
Kilitler, kimi zaman bize anlatılan masallarda kimi zaman da hikâyelerde, insanı yeni dünyalara ulaştıran kapıların koruyucuları olarak karşımıza çıktılar. İnsanlar toplumsal yaşama geçtikten sonra, önce evlerini güvenilir yerlere yaptılar,ardından da evlerinin kapılarına kilit takmaya başladılar. Antik Çağ’dan günümüze kilitler hiç kullanımdan çıkmadı; ancak her çağda kilit teknolojileri gelişmeye devam etti. Antik Çağ’da insanların en önemli aksesuarları, yanlarında taşıdıkları çubuk şeklindeki büyük anahtarlardı. Zamanla daha çok mekanik parçanın bir araya getirilmesiyle oluşturulan kilitler icat edildi. Günümüzde ise mandallı kilitlerin yerini, sese ve parmak izine duyarlı kilitler aldı.
Göç, sanayileşme ve değişen teknoloji yeni bir toplumsallaşmanın yolunu açarken bu değişimin içinde belki de değişmeyen tek şey güvenliğe duyulan ihtiyaçtı. Bu güvenlik ihtiyacı, kilitlerin geçmişten bu yana var olmalarını hatta gelişmelerini sağladı. Kilidin tarih içindeki serüveni, toplumsal yaşam hakkında benzersiz ipuçları verdi. Güvenliğin değişmez ve evrensel bir ihtiyaç olduğu gerçeği, kilitleri vazgeçilmez kıldı. Kilitler giderek açılması zor hâle gelirken hırsızlar kilitleri açmanın yeni yollarını bulmaya çalıştılar.
Kilitler Toplumsal Yaşamı Özetliyor
İnsanın, yaratıldıktan sonra kendini korumak amacıyla değişik teknolojiler geliştirdiğini belirten İÜ Edebiyat Fakültesi Bilim Tarihi Emekli Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mustafa Kaçar,İlk Çağ’dan günümüze kadar gelen süreçte, toplum yaşamını özetleyen en karmaşık teknolojilerden birinin kilit teknolojisi olduğunun altını çizdi. Kaçar sözlerine söyle devam etti: “Eski Mısır uygarlığında ilk olarak şifreli diyebileceğimiz mandallı kilitlerin yerine anahtarlı kilitlerin geliştirildiğini görüyoruz. Ancak kilit teknolojisi en büyük hamlesini Antik Yunan ve Roma İmparatorluğu dönemlerinde gerçekleştirmiştir. Roma Dönemi’ne baktığımızda, geçmiş yüzyıllarda kullandığımız anahtarlara ve kilitlere benzer anahtar vekilitlerin yapıldığını görüyoruz. Antik Yunan’da insanların en önemli aksesuarları, yanlarında taşıdıkları büyük ebatlı anahtarlardı. İslamiyetDönemi’nde, özellikle 12. Asırda, Artuklu Sarayı’nda yaşamış çok ünlü bir mucit olan Ebul-iz El-Cezeri’nin yapmış olduğu şifreli kilitten bahsedilebilir. Bu kilit, dört ayrı çarktan ve her çarkın üzerinde sekiz harften oluşan bir şifre bulunan, hükümdarın değerli eşyalarını koyduğu saklama kabının üzerindeydi. Burada, kapıların ve evlerin korunmasından ziyade değerli varlıkların saklanması için yapılan kilitlerin daha komplike bir mekanizmaya sahip olduğunu görüyoruz.”
Mahremiyet Duygusu Şifreli Kilitleri Getirdi
“Antik Dönem’de ayinlerde kullanılan kıymetli eşyaların ve emanetlerin korunduğu tapınaklar ile daha sonraları feodal toplumda oluşan artık değerin biriktirildiği bireysel konutların korunması sorunu ortaya çıktı. Homeros,‘İlyada’destanında, konutların ve kıymetli nesnelerin içine konduğu kutuların nasıl korunduğu konusunda bize ipuçları verir. Kapılar genellikle içten yuvalara ötelenen sürgülerle kapatılır. Hırsızlık ve kilitlerin gelişimi arasında, yüzyıllar süren bir ikilem mevcuttur. İlk tırnaklı anahtarların Mısır’da, ilk yaylı kilitlerin ise Roma Dönemi’nde geliştirildiği bilinir.” diyen Kaçar, sözlerine şunları da ekledi: “Gizliliği sağlamak için kilit yapısıyla ilgili yazılı metinlere çok ender rastlanır. El-Cezeri, 1206 tarihinde kaleme aldığı ‘Kitâb el-Hiyel’adlı eserinde, iki kilit örneğinden bahseder. Bunlardan ilki bir şifreli kutu kilidiyle ilgilidir. Deneme yanılma yöntemiyle açma olasılığı sıfır olan bu kilidin açılması, 16 harfin 12 farklı dizilişine ya da 1612 bileşimine bağlıdır. İkincisi ise günümüzde bankalarda görülen 4 sürgülü kasa kilitlerine benzer. Bir diğeri ise Takiyüddîn’in‘el-Turuk el-Seniyye’ adlı eserinde anlattığı, hırsızlığı önlemek için geliştirdiği hırsız kapanıdır.
Bir diğer koruma aracı asma kilitler şeklinde gelişir. Bu kilitlerin belli başlı üç türü bulunur: vidalı, yaylı ve anahtar çevirmeli. Geleneksel kapı kilit ve anahtarları ise zamanla gittikçe gelişerek günümüzde yaygın kullanılan Yale anahtar ve kilit silindiri şeklini almıştır. Son yıllarda elektronik kilitler ve kilit sahibinin organik özelliklerini algılayan çeşitli kilitler yaygınlık kazanmaya başlamıştır.”